De bekendste paardenprocessie

Een bijzondere vorm van processie is de paardenprocessie. In de Lage Landen is de bekendste paardenprocessie wellicht die van Hakendover, die op paasmaandag plaatsvindt. In het Vlaamse Opwijk vindt met het feest van Sint-Paulus (4de zondag van juni) de Pauluspaardenprocessie plaats. In de Lausitz houden de katholieke Sorben het zogenaamde Paasrijden op paasmaandag. Paardenprocessies worden in veel Midden-Europese landen gehouden op Sint-Stefanus (tweede kerstdag), die eindigen met de zegening van de paarden.

De bouwlegende van Hakendover werd in 1432 voor het eerst 'officieel' opgetekend door drie kerkmeesters. Naar alle waarschijnlijkheid combineerden ze verhalen uit de mondelinge overlevering met een aantal andere verhaalmotieven en historische elementen om hun verhaal wat kracht bij te zetten. Volgens het verhaal werd de kerk van Hakendover gesticht in 690. In dat jaar zouden drie vrome maagden besloten hebben een kerk te bouwen voor de Goddelijke Zaligmaker. Nadat de kerk tweemaal bij nacht was afgebroken door engelen (sommige verhalen spreken over de duivel), gebeurde er op de dertiende dag na Driekoningen een wonder. Een engel leidde de maagden naar een plaats waar de natuur -ondanks de wintertijd- in volle bloei stond. In een boom zat een vogel met een brief van God in zijn rechterpoot: "Op deze plaats wil ik mijn kerk bouwen." Tijdens de werkzaamheden waren er telkens dertien werklieden aanwezig, bij de uitbetaling slechts twaalf. Die dertiende werkman was God zelf. Middeleeuwse mirakelverhalen vertellen dat vele 'bedevaarders' hier wonderbaarlijk genazen en dat mensen zelfs uit de dood opstonden.

Bedevaarders

Op de eerste zondag volgend op 16 januari wordt het feest van de kerkwijding gevierd, in de volksmond vervormd tot "Hakendoverwijn". Tweede feestdag voor de parochie is paasmaandag, dan gaat de beroemde paardenprocessie eveneens dwars door de velden. Op de Tiense Berg verzamelen duizenden bedevaarders (sinds eind vorige eeuw vooral Nederlanders) zich en de circa 200 (soms meer) paarden beginnen hun stormloop rond het volk. De paardenprocessie is in deze tijd ook lang geen puur 'religieus' gebeuren meer. De pelgrims van weleer ruimen stilaan plaats voor dagjesmensen en toeristen. Midden jaren 90 werd in Turnhout officieel een punt gezet achter de organisatie van de bedevaart van Turnhout naar Hakendover. De bedevaart vanuit het katholieke zuiden van Nederland (omgeving van Tilburg, Breda, Boxtel...) houdt vooralsnog stand. De paardenprocessie op zich is niet uniek in Europa, maar toch is het stormloop van de paarden ronduit spectaculair te noemen.

Oorsprong?

Over de precieze oorsprong van legende, bedevaart en paardenprocessie tasten we in het duister. De kerk van Hakendover beschikte over geen relikwieën en de bouwlegende moest dit gebrek opvangen. Toch is de legende zeker meer dan alleen maar een "uitvinding" van middeleeuwse kerkmeesters die hun kerk aantrekkelijk wilden maken voor bedevaarders. Volgens een aantal auteurs bevatten de legende als de processie sporen van vroeg-middeleeuwse en zelfs voorchristelijke elementen. Terwijl heel wat middeleeuwse bedevaartplaatsen gebouwd zijn rond een bron of een boom, zijn in Hakendover meerdere 'elementen' aanwezig. Bedevaarders nemen takjes van een boom, water van de bron en grond van het kerkhof mee. 

Sommigen zien in de paardenprocessie een soort van vruchtbaarheidsritus. Het rijden van de paarden zou de "vruchtbaarheid" van de gronden aan de poorten van het vruchtbare Haspengouw, weer moeten opwekken. De Tiense Berg waar de stormloop van de paarden plaatsvindt, vormt als het ware de grens tussen Hageland en Haspengouw. 

De oudste bronnen over de bedevaart waaronder een tekst in het Middelnederlands uit de vijftiende eeuw, de Latijnse tekst uit 1432 en het Driemaagdenretabel maken echter geen melding van paarden in de processie. De oudste bronnen die over de aanwezigheid van paarden verhalen, dateren uit het midden van de zeventiende eeuw.